Τα νεανικά περιοδικά του Ρεθύμνουστα χρόνια του Μεσοπολέμου

Του Kώστα Γ. Tσικνάκη*

Κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου η έκδοση νεανικών εντύπων είχε λάβει μεγάλες διαστάσεις σε όλο τον ελληνικό χώρο. Μεταξύ των άλλων περιοχών ήταν και το Ρέθυμνο.

Πρώτο νεανικό έντυπο θεωρείται το χειρόγραφο περιοδικό «Λιχούδης», που κυκλοφόρησε το 1919. Δεν έχει εντοπιστεί, ωστόσο, κανένα τεύχος του. Οι πληροφορίες μας για αυτό, στηρίζονται αποκλειστικά στη μαρτυρία του Γιώργη Ανδρουλιδάκη (1905-1974), κορυφαίου δημοσιογράφου και αρχισυντάκτη της έγκριτης αθηναϊκής εφημερίδας «Ελευθερία» αργότερα, που υπήρξε και ο μοναδικός συντάκτης του. Την ιδέα της έκδοσης, όπως έχει γράψει, τη συνέλαβε σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών. Έκοψε δύο φύλλα από το τετράδιό του, χώρισε την κάθε σελίδα σε δύο στήλες, και άρχισε να κυκλοφορεί σε ένα αντίτυπο τη χειρόγραφη εφημερίδα του. Στις σελίδες της έγραφε διάφορες πληροφορίες για το σπίτι του αλλά και το ευρύτερο οικογενειακό περιβάλλον του.

Το πρώτο αυτό βήμα του Γιώργη Ανδρουλιδάκη, όπως όλα δείχνουν, στάθηκε το προζύμι για την επόμενη εκδοτική πρωτοβουλία του. Στα τέλη του 1923 κυκλοφόρησε στο Ρέθυμνο, από μια συντροφιά νέων, το περιοδικό «Αθηνά». Αποτελούσε, όπως σημειωνόταν στον υπότιτλο, «Δεκαπενθήμερο φιλολογικό περιοδικό». Διευθυντές του εντύπου ήταν ο Γεώργιος Α. Ανδρουλιδάκης και ο Μιχάλης Ε. Πρεβελάκης. Σ’ αυτούς, προστέθηκε αργότερα ως αρχισυντάκτης, ο Παντελής Γ. Αποσπερίτης. Κυκλοφόρησαν 21 τεύχη το διάστημα από τις 15 Δεκεμβρίου 1923 ώς τις 19 Νοεμβρίου 1924. Τυπώθηκαν, επίσης, δύο παραρτήματα του περιοδικού. Το πρώτο, στο τεύχος 3, και το δεύτερο, στο τεύχος 19. Στόχος της εκδοτικής προσπάθειας, όπως επισημαινόταν στο προγραμματικό άρθρο, ήταν «να διαλύση την ατμόσφαιρα της ηθικής καταπτώσεως, και να δημιουργήσει αντί εκείνης μια άλλη αίθρια, καθαρή, την ατμόσφαιρα της ανωτέρας ηθικής». Στη σύντομη διάρκεια έκδοσης του περιοδικού είναι ευδιάκριτες δύο περίοδοι. Η διαφοροποίηση εμφανίζεται κατά κύριο λόγο στη γλώσσα των δημοσιευόμενων κειμένων. Στην αλλαγή προσανατολισμών καθοριστική στάθηκε η παρουσία του Παντελή Πρεβελάκη (1909-1986), που με το ψευδώνυμο Παντελής Αποσπερίτης, ανέλαβε αρχισυντάκτης του εντύπου. Η «Αθηνά» είναι από τα πιο αξιόλογα επαρχιακά λογοτεχνικά περιοδικά του Μεσοπολέμου. Στις σελίδες της δημοσιεύτηκαν διηγήματα, αφηγήσεις, ποιήματα και χρονογραφήματα. Συντάκτες των κειμένων υπήρξαν αρκετοί, γνωστοί διανοούμενοι του Ρεθέμνου, όπως ο Γεώργιος Ε. Γεωρβασάκης (1898-1971), ο Γεώργιος Φ. Δαφέρμος (1879-1959) και ο Γεώργιος Μ. Καλομενόπουλος (1897-1963). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα κείμενα του Παντελή Πρεβελάκη, που είναι αβιβλιογράφητα, αλλά και οι συνεργασίες του Γιάννη Ψυχάρη και του Χρήστου Χρηστοβασίλη. Στο περιοδικό, δημοσιεύτηκαν επίσης μεταφράσεις διηγημάτων γνωστών ξένων συγγραφέων, όπως του Gabriele D’Annunzio, του Oscar Wilde, του Charles Dickens, του Guy de Maupassant και του V. Hugo.

Τα χρόνια που ακολούθησαν δεν έλειψαν οι κινήσεις για την έκδοση νέου περιοδικού. Αυτή τη φορά. την πρωτοβουλία ανέλαβε ο Γυμνασιάρχης Μιχαήλ Γ. Πρεβελάκις (1866/1867-1953), από τις σημαντικότερες πνευματικές φυσιογνωμίες της πόλης το πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Εκμεταλλευόμενος το κλίμα ανανέωσης που κυριαρχούσε στα εκπαιδευτικά πράγματα της χώρας, εργάστηκε προς την κατεύθυνση έκδοσης μαθητικού εντύπου από το Γυμνάσιο του Ρεθύμνου. Έτσι, στις αρχές του έτους 1930, κυκλοφόρησε το δεκαπενθήμερο περιοδικό «Μαθητική Ηχώ». Εκδιδόταν από τις Μαθητικές Κοινότητες του Γυμνασίου κατά τη διάρκεια του Σχολικού Έτους. Συνολικά κυκλοφόρησαν 21 τεύχη την περίοδο από τις 5 Φεβρουαρίου 1930 ώς τις 6 Ιουνίου 1931. Από αυτά, εννέα τεύχη εκδόθηκαν το πρώτο έτος και δώδεκα το δεύτερο έτος. Το πρώτο έτος έκδοσης, υπεύθυνος για την ύλη ήταν ο Βασίλειος Ι. Σπανδάγος (1913-1969) και το δεύτερο έτος, ο Μανούσος Ι. Μανούσακας (1914-2003). Σχεδόν όλα τα τεύχη τυπώθηκαν στο γνωστό τυπογραφείο της πόλης των Αδελφών Καλαϊτζάκη. Το περιοδικό, που κυκλοφορούσε σε όλη την ελληνική επικράτεια, θεωρείται από τα πιο ευπρόσωπα μαθητικά έντυπα του Μεσοπολέμου. Στις σελίδες του δημοσιεύονταν καλογραμμένα διηγήματα, χρονογραφήματα, στίχοι και εκθέσεις. Υπήρχαν επίσης σελίδες ψυχαγωγίας και με περιγραφές εκδηλώσεων του Γυμνασίου. Οι επιστολές μαθητών και μαθητριών από όλο τον ελληνικό χώρο που δημοσιεύονταν σε κάθε τεύχος δείχνουν τη μεγάλη απήχηση που γνώρισε το έντυπο μεταξύ του μαθητικού πληθυσμού.

Μέσα από τις σελίδες του περιοδικού εμφανίστηκαν με πρωτόλειά τους αρκετοί μαθητές και μαθήτριες που ξεχώρισαν αργότερα σε πολλούς τομείς του δημόσιου βίου. Ενδεικτικά αναφέρονται οι Βασίλειος Ι. Σπανδάγος, δικηγόρος του Ρεθύμνου, και η Ειρήνη Ι. Μανούσακα, συμβολαιογράφος. Συνεργάτης του περιοδικού υπήρξε και ο Στέλιος Γ. Παττακός (1912-2016), στρατιωτικός και από τους πρωτεργάτες του Πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου 1967. Αξίζει να σημειωθεί ότι, ανάμεσα στους βασικούς συντελεστές του εκδοτικού εγχειρήματος, ήταν και οι Νικόλαος Β. Δρανδάκης (1915-2004), Κωνσταντίνος Δ. Καλοκύρης (1916-2015) και Μανούσος Ι. Μανούσακας. Ο πρώτος, διετέλεσε Καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας, αρχικά στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και στη συνέχεια στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ο δεύτερος υπήρξε επίσης Καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ο τρίτος, διέγραψε μία εντυπωσιακή διαδρομή στα επιστημονικά πράγματα της χώρας. Εξελέγη Καθηγητής Ιστορίας των Μέσων και Νεωτέρων Χρόνων στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Διευθυντής του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας και, τέλος, Ακαδημαϊκός.

Η «Μαθητική Ηχώ», κατά ορισμένες πληροφορίες, συνέχισε να εκδίδεται ώς το 1933. Αυτό όμως δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί καθώς δεν έχουν εντοπιστεί τεύχη αυτής της περιόδου.

* Ο Κώστας Γ. Τσικνάκης είναι ιστορικός και εργάζεται στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.